Chciałbym nieśmiało zaproponować swoje stanowisko na temat dopuszczalności podjęcia przez walne zgromadzenie akcjonariuszy uchwały o przymusowym wykupie akcji drobnych akcjonariuszy, którym przysługują osobiste uprawnienia przyznane imiennie w statucie. Innymi słowy chodzi o problem relacji art. 418 ksh z art. 415 § 3 tej ustawy.
Według jednej grupy poglądów, "wyciśnięcie" akcjonariusza posiadającego takie osobiste uprawnienia, o których mowa w art. 354 ksh jest niedopuszczalne, gdyż choć nie dotyczy wprost zmiany statutu, to prowadzi do obejścia wymogu zgody akcjonariusza na pozbawienie go osobistych uprawnień. Według drugiej grupy poglądów, art. 415 § 3 ksh jest wyjątkiem od zasady rządów większości nad mniejszością w spółce akcyjnej i jako wyjątek powinien być wykładany ściśle.
Na wstępie należy zaznaczyć, że ta problematyka nie była do tej pory przedmiotem rozważań Sądu Najwyższego ani sądów apelacyjnych. Można więc brać pod uwagę jedynie wypowiedzi doktryny oraz fragment uzasadnienia wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 21 czerwca 2005 r. sygn. akt P 25/02 (OTK Z.U. 2005/6A/65), w którym to fragmencie Trybunał przesłankowo wyraził swoje stanowisko w przedmiocie wykładni kontrolowanego przepisu art. 418 § 1 ksh. Otóż zdaniem Trybunału:
„Ustawodawca reguluje granice konstrukcji przymusowego wykupu akcji, a mianowicie: (...) niedopuszczalne przymusowe wykupienie akcji akcjonariuszy, którym równocześnie przysługują prawa o charakterze osobistym, na podstawie art. 354 k.s.h. W takim bowiem przypadku następowałoby obejście uregulowania art. 415 § 3, który wymaga zgody wszystkich uprawnionych na zmianę statutu pozbawiającą ich praw przyznanych osobiście, jako że w następstwie utraty statusu akcjonariusza prawa osobiste wygasają z mocy prawa (354 § 4). Ograniczenie to nie dotyczy natomiast akcji uprzywilejowanych...”.
Doktryna w większości opowiada się za tym rozwiązaniem:
M. Zaremba, „Instytucja przymusowego wykupu akcji na tle orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego z 21 czerwca 2005 r.”, Radca Prawny 2006/2/63:
Charakter przepisów art. 418 k.s.h. sprawia, że nie można poprzez statut zliberalizować ustawowych przesłanek przymusowego wykupu. Ponadto z art. 418 § 1 zd. 3 k.s.h. wynika, że statut może przewidywać surowsze warunki powzięcia uchwały przedmiotowej. Może zostać np. podwyższony pułap większości głosów wymagany do podjęcia uchwały lub ustanowienie odpowiedniego quorum. Istnieje tylko jeden przypadek, w którym podjęcie uchwały o przymusowym wykupie akcji uzależnione jest od wyrażenia zgody przez akcjonariusza. Ma to miejsce wtedy, gdy statut wprowadza uprawnienia osobiście przyznane akcjonariuszowi, wówczas od jego zgody uzależnione jest skuteczne podjęcie uchwały (art. 354 § 1 w zw. z art. 415 § 3 k.s.h.), gdyż niewystarczające jest zachowanie wymogu z art. 418 § 1 zd. 2 k.s.h. Wynika to z tego, iż w myśl ogólnej reguły rządów większości nad mniejszością, akcjonariusze mniejszościowi mogą doprowadzić do zmiany statutu, wskutek czego zabrane zostaną przywileje, a następnie przeprowadzić przymusowy wykup.
A. Szumański, „Przymusowy wykup akcji drobnych akcjonariuszy”, PPH 2001/11/1:
Tam, gdzie uprawnienia specjalne mają charakter osobisty, przymusowy wykup akcji jest niedopuszczalny z racji treści art. 415 § 3 k.s.h. (wymogu zgody uprawnionego na uszczuplenie jego prawa), który to przepis stanowi lex specialis wobec art. 418 k.s.h. W pozostałych przypadkach należy twierdzić, że przymusowy wykup akcji prowadzi do pokrzywdzenia akcjonariuszy. Chodzi tu o przypadki, w których realizacja uprawnień specjalnych jest związana z posiadaniem w spółce statusu akcjonariusza. Stwarza to możliwość sądowej ochrony interesów akcjonariusza, którego akcje są przymusowo wykupywane, uruchamianej przez zaskarżenie uchwały walnego zgromadzenia o przymusowym wykupie do sądu w trybie odpowiednio art. 425 § 1 oraz art. 422 § 1 k.s.h.
Tezę tę podzielił A. Kidyba w swoim komentarzu do art. 418 (A. Kidyba, Kodeks spółek handlowych. Komentarz. Tom II. Komentarz do art. 301-633 k.s.h., LEX, 2007, wyd. V. Stan prawny: 2007.05.15).
Odmienny pogląd zaprezentował jedynie P. Wierzbicki, „Uchwała o przymusowym wykupie akcji - "wyciśnięcie" drobnych akcjonariuszy”, Pr.Spółek 2003/5/2:
Uwzględniając fakt, iż przymusowy wykup [akcji drobnych akcjonariuszy, o którym mowa w art. 418 k.s.h.] w żadnym wypadku nie stanowi zmiany statutu, należy stwierdzić, że wymóg zgody akcjonariusza osobiście uprawnionego nie dotyczy uchwały o przymusowym wykupie.
Skłaniam się raczej ku temu ostatniemu stanowisku, ale nie dlatego, że „wyciśnięcie” nie jest zmianą statutu, ten argument został bowiem przekonująco zwalczony argumentem o obejściu prawa przez „wyciśnięcie” imiennie uprawnionego akcjonariusza. Podstawą odmiennego od większości poglądu jest natomiast istota instytucji uregulowanej w art. 418 ksh. Otóż wydaje mi się, że istotą „wyciśnięcia” drobnych akcjonariuszy jest zmiana struktury akcjonariatu, nie zaś działanie nakierowane na konkretnego akcjonariusza. Zbycie akcji objętych uchwałą o przymusowym wykupie po podjęciu tej uchwały jest okolicznością nieistotną z punktu widzenia możliwości zaskarżenia tej uchwały na podstawie art. 425 ksh, jeśli w dacie jej podjęcia była ona sprzeczna z ustawą. Należy konsekwentnie pójść dalej i stwierdzić, że takie zbycie akcji jest też nieistotne z punktu widzenia wykonania tej uchwały. Jest tak właśnie dlatego, że istotą uchwały podjętej na podstawie art. 418 ksh nigdy nie jest pozbawienie akcji konkretnego akcjonariusza, ale wykup akcji należących do akcjonariuszy mających mniej niż 5% głosów na walnym zgromadzeniu, przy spełnieniu pozostałych przesłanek z art. 418 § 1 ksh, bez względu na to kto jest tym akcjonariuszem. Trzeba zwrócić uwagę, że art. 418 § 2 wymaga dla skutecznego podjęcia uchwały o „wyciśnięciu” wymienienia imiennie akcjonariuszy, którzy zobowiązują się do wykupu oraz akcji podlegających wykupieniu, nie wymaga zaś określenia imiennie akcjonariuszy posiadających akcje podlegające wykupieniu. Co prawda, określenie akcji podlegających wykupieniu może polegać nie tylko na wskazaniu ich serii i numerów, ale także na wskazaniu osoby akcjonariusza, który je posiada w chwili podjęcia uchwały. Nie oznacza to jednak, że uchwała jest nakierowana imiennie na tego akcjonariusza. Tym bardziej więc nie można rozpatrywać uchwały podjętej na podstawie art. 418 § 1 ksh w kontekście pozbawienia akcjonariusza osobistych uprawnień, gdyż uchwała taka nie dotyczy akcjonariusza, lecz jego akcji. W konkluzji: art. 415 § 3 ksh nie stanowi lex specialis względem art. 418 ksh, gdyż oba przepisy mają całkowicie rozłączne zakresy normowania.
